Atatürk ve Afganistan, 2019

İÇİNDEKİLER

ÖN SÖZ......................................................................................XI

TARİHÇELİ GİRİŞ.................................................................... 1

Kemal Atatürk ve Üç Afgan Kralı: Amanullah Han, Mehmet Nadir

Han ve Zahir Şah:-Afgan Ülkesi: Yüzölçümü ve nüfusu, Coğrafi

durumu, Halk ve dil, Afganistan’ın tarihi, Afgan Devletinin

temeli - Köprü Ülke ve Hedef Ülke: - Kâbil’e Bir Osmanlı ElçisiTampon Ülke-Emir Abdurrahman-Afganistan’da Türkiye’ye ilgiMahmut Tarzi’nin Etkisi-Habibullah Han ve Trajik Sonu.

MUSTAFA KEMAL VE AMANULLAH HAN

(1919-1929)

1- SAVAŞ VE ZAFER YILLARI (1919-1922) .......................... 27

Amanullah Han’ın Tahta Çıkışı -Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı

-Bağımsız Afganistan’ın Doğuşu-Mustafa Kemal’in Ulusal Lider

Olarak Tarih Sahnesine Çıkışı-Ankara’dan Kâbil’e ilk TemsilciMustafa Kemal’den Amanullah Han’a Bir Mektup-Cemal

Paşa’nın Afganistan’da Etkisi- 1921 Türkiye-Afganistan ittifak

Antlaşması Nasıl Yapıldı? -Antlaşmanın Bazı Özellikleri-TürkAfgan Antlaşmasının Başlıca Hükümleri-ilk Afgan Elçisi Sultan

Ahmet Han Türkiye’de-Mustafa Kemal Paşa Afgan Elçisini

Kabul Ediyor-Ankara’da Afganistan Elçiliğine Bayrak ÇekilmesiAmanullah Han ile Mustafa Kemal Arasında Mektuplaşma -

Afgan Elçisinin Ankara’da Çalışmaları-Amanullah Han’dan

VI İÇİNDEKİLER

Mustafa Kemal Paşa’ya Yeni Bir Mektup - Mustafa Kemal’in

Cevabı - TBMM Afganistan’ı Konuşuyor-Afgan Elçisi İnönü

Zaferinin ve TBMM’nin Yıldönümlerini Kutluyor-Afganistan’a

ilk Türk Elçisi Kim Olacak?-Bir Aday: Ali Münif Bey-Fahrettin

(Tükkan) Paşa Kabil Elçiliğine Atanıyor -Bir İngiliz istihbarat

Raporu-Kabil’de Türkiye Elçiliğinin Açılışı-Cemal Paşa’dan

Fahrettin Paşa’ya Bir Tebrik Mektubu - Afganistan Türkiye’nin

Büyük Zaferini Kutluyor- Ankara’da Sultan Ahmet Han’ın

Hararetli Tebrikleri-Kabil Sarayında Şölen ve Gazi Mustafa

Kemal Paşa’ya Afgan Nişanı-Fevzi (Çakmak) Paşa - Fahrettin

Paşa Mektuplaşması - İngiliz Gözüyle 1922 Yılında Türk-Afgan

İlişkileri.

2- BARIŞ VE DOSTLUK YILLARI (1923-1928) ................. 119

Lozan Barışı ve Yeni Bir Döneme Geçiş-Afganistan, Türkiye

Cumhuriyetinin İlânını Hararetle Kutluyor -Mustafa Kemal Paşa,

Amanullah Han’a Yakınlık Gösteriyor-Afgan Bağımsızlığının

Yıldönümü Kutlanıyor -Gazi, Afgan Kralına Fotoğrafını

İmzalıyor-Yeni Afgan Elçisi Güven Mektubunu Cumhurbaşkanı

Gazi M. Kemal Sunuyor-Atatürk’ün Afgan Elçisine CevabıAfganistan’a Yeni Türk Elçisi: Nebil Batı-Afganistan Dışişleri

Bakanı Mahmut Tarzi’nin Türkiye Ziyareti-Atatürk, İkinci Defa

Cumhurbaşkanı Seçildiğini Afgan Kralına Bildiriyor.

3- AFGANİSTAN KRALI AMANULLAH HAN’IN

TÜRKİYE’Yİ ZİYARETİ VE SONRASI (1928-1929).......... 149

Türkiye Cumhuriyeti’ne ilk Devlet Ziyareti ve Programı

-Mihmandar Orgeneral Fahrettin Altay’ın Anlattıkları-“Ayın

Tarihi” Geziyi Anlatıyor Cumhuriyetin Başkenti Ankara’ya

Gelen İlk Hükümdar-20 Mayıs 1928 Pazar: Ziyaretin İlk GünüAtatürk’ün 20 Mayıs 1928 Akşamı Afgan Kralı ve Kraliçesi

İÇİNDEKİLER VII

Onuruna Verdiği Ziyafette Yaptığı Konuşma-Kral Amanullah

Han’ın Atatürk’e Cevabı-Atatürk’ün Konuşması Hakkında

Yorumlar-Ankara’da Kral ve Kraliçeli Bir Hafta -Kral Amanullah

Gazeteye Demeç Verip Ankara’ya Veda Ediyor-Afgan Kralı

ve Kraliçesi İstanbul’da-Kral Amanullah’ın Türkiye Ziyareti

ve Basın-Geziden Dipnotlar -Türkiye-Afganistan Dostluk

ve işbirliği Antlaşması-Antlaşmanın Sadeleştirilmiş MetniElçiliklerin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi-Yusuf Hikmet Bayur’un

Kabil’e Büyükelçi Atanması-Kabil’de Türk-Rus Duayenlik

Yarışı-Afgan Büyükelçisi Gazi Mustafa Kemal’e Güven

Mektubunu Sunuyor-Amanullah Han Türkiye’yi Örnek Alıyor

ve Reformlara Girişiyor, Ama... -Türkiye, Afgan Reformlarını

izliyor ve Destekliyordu - Afganistan’da Gerici bir Ayaklanma

Patlak Veriyor-Atatürk, Kral Amanullah’ı irticaya Karşı Silahla

Savunmak istiyor-Amanullah Han Devriliyor ve Afganistan’da

Çağ Dışı Bir Ara Rejim Kuruluyor.

MUSTAFA KEMAL VE MUHAMMED NADİR ŞAH

(1929-1933) .............................................................................. 227

Nadir Han’ın Afganistan Tahtına Çıkması: -Yeni Afgan Padişahı

Gözlerini Türkiye’ye ve Mustafa Kemal’e Çeviriyor-Yeni Afgan

Büyükelçisi Gulam Nabi Han Gazi Mustafa Kemal’e Güven

Mektubunu Sunuyor-Büyükelçi Gulam Nabi Han’ın ve Gazi

Mustafa Kemal’in Nutukları-Gazi Mustafa Kemal ile Nadir

Şah Arasında Karşılıklı Mesajlar-Büyükelçi Gulam Nabi Han’ın

Geri Çağınlması ve Trajik Sonu-Sultan Ahmet Han, ikinci

Defa Ankara’ya Büyükelçi Atanıyor -Nadir Şah ile Gazi Mustafa

Kemal Birbirlerine Fotoğraflarını Gönderiyorlar-Mustafa

Kemal, iki Afgan Kralı Arasında Kalıyor-Nadir Şah ile Gazi

Mustafa Kemal Birbirlerine Dostluk Mesajları Gönderiyorlar.

VIII İÇİNDEKİLER

KEMAL ATATÜRK VE MUHAMMED ZAHİR ŞAH

(1933-1938)

1- İLK DÖNEM (1933-1935) ................................................ 265

Muhammed Zahir Şah’ın Tahta Çıkması -Yeni Afgan Kralı

Nezdine Yeni Türk Büyükelçisi: Memduh Şevket EsendalBüyükelçi Esendal’in Kabil Mektuplarından Kısa Çizgiler -Zahir

Şah Ankara’daki Büyükelçiyi Yerinde Bırakıyor ve Atatürk’e

Dostluk Mesajı Gönderiyor-Atatürk’ten Afgan Kralına Dostça

Mesajalar- İran-Afgan Sınır Anlaşmazlığında Türkiye Hakem

Seçiliyor-Fahrettin Altay Paşa, İran ile Afganistan Arasında

Hakem Oluyor İran-Afgan Sınır Anlaşmazlığı Çözüme

Kavuşturuluyor-Afganistan, Türkiye’nin Desteği ile Milletler

Cemiyetine Üye Oluyor Cuşkanmhurbalığına Yeniden Seçilen

Atatürk, Zahir Şah ile Dostluk ilişkilerini Sürdürüyor.

2- AFGANİSTAN DIŞİŞLERİ BAKANI SERDAR

FEYZ MUHAMMED HAN’IN TÜRKİYE ZİYARETİ

(4-16 Ocak 1936) ...................................................................... 299

Resmî Ziyaret Programı -Ankara’da Bir Hafta Misafirlik ve

Sonrası-Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’ın Verdiği Resmi

Yemekte Söylenen Nutuklar Afgan Dışişleri Bakanının Ankara

Ziyareti Sonrasında Yayınlanan Resmi Bildiri-Konuk Bakanın

İstanbul’da Basına Demeci-Zahir Şah ile Atatürk’ün Dostluk

Mektupları.

3- AFGANİSTAN HARBİYE VEZİRİ (SAVUNMA BAKANI)

ALTES MAREŞAL ŞAH MAHMUT HAN’IN TÜRKİYE

ZİYARETİ

(15-28 Ekim1936) ..................................................................... 317

Afganistan Harbiye Vezirinin (Savunma Bakanının) İstanbul’a

Gelişi-Altes Mareşal Şah Mahmut Han Kimdir?-Konuk Vezir

İÇİNDEKİLER IX

Ankara’da-Kazım Özalp’ın Ziyafetinde Türk ve Afgan Savunma

Bakanlarının Söylevleri-Atatürk, Afgan Harbiye Vezirini Kabul

Ediyor-Başbakan İsmet İnönü’nün Yemeği-Altes Mahmut

Han’ın Türkiye’den Ayrılması-Bir Değerlendirme.

4- TÜRKİYE, İRAN, IRAK VE AFGANİSTAN ARASINDA

SALDIRMAZLIK ANTLAŞMASI (SAADABAD PAKTI)

(8 Temmuz 1937) ...................................................................... 327

Saadabad Paktı’nın Ön Hazırlıkları -Dışişleri Bakanı Tevfik

Rüştü Aras’ın Tahran’dan Önce Bağdat’a Ziyareti-Paktın

Tahran’da Saadabad Sarayı’nda imzalanması ve Başlıca

Hükümleri-Saadabad Paktı Üzerine Zahir Şah ve Atatürk

Arasında Telgraflaşma-Paktı imzalayanlar Neler Dediler? -Yurt

içinde ve Yurt Dışında Yankılar-Tevfik Rüştü Aras’tan Anılar.

5- TÜRKİYE’NİN AFGANİSTAN’A EĞİTİM, KÜLTÜR,

TEKNİK YARDIMLARI ....................................................... 351

İlk Dönem-1928 Türk-Afgan Antlaşmasının Özelliği-Ankara

Siyasal Bilgiler Okulundan Mezun Afganlı Gençler: Ahmet

Alişah Masumi, Gulam Mehmet Babür, Muhtar, Mehmet Hasan

Kemal, Mohammed Ekber, Berat Ali, Kerim Barnıyan, Kuddüs,

Sadık, Ali Mohammed Saca, Emir Or, Enver - Afganistan’a

Hizmet Vermiş Olan Mülkiyeliler: Hasan Vasfi Menteş, Emin

Ali Çavlı, Ord. Prof. ismail Hikmet Ertaylı, Ord. Prof. Ethem

Menemencioğlu, Prof. Dr. Atıf Akgüç, Prof. Mehmet Ali

Dağpunar-“Afganistan’da Mülkiye”nin Kuruluş ÖyküsüDiğerleri ve Büyükelçi Memduh Şevket Esendal’ın Hizmetleri.

6- ATATÜRK’ÜN SON YILINDA TÜRK-AFGAN

İLİŞKİLERİ VE YENİ DÖNEME GEÇİŞ (1938-1939) ..... 379

Afganistan ile Pürüzsüz ve Berrak Dostluk ilişkilerinin

Kökleşmesi-Atatürk ile Zahir Şah Arasında Son TelgraflarAtatürk’ün Ölümü ve Afganistan: - “Afganlılar Atatürk için

X İÇİNDEKİLER

Yürekten Duacıdırlar” -Kral Zahir Şah ve Afgan Hükümeti

Türkiye’nin Yasını Paylaşıyorlar-Duayen Afgan Büyükelçisi Baş

Sağlığı Diliyor-Atatürk’ün Cenaze Töreninde Afgan Heyeti:

Prens Şah Veli Han Afgan Kralını Temsil Ediyor-Eski Kral

Amanullah Han İstanbul’daki Cenaze Törenine KatılıyorAnkara’daki ResmiTörende Afgan Heyetinin Yeri-Amanullah

Han’ın Atatürk’e Son Saygısı-Türk-Afgan ilişkilerinde Atatürk

Sonrası Döneme Doğru:-Zahir Şah ile İsmet İnönü Arasında

ilk Mesajlar-Dışişleri Bakanlan Arasında Mesajlar-Büyükelçi

Sultan Ahmet Han Türkiye’den Ayrılıyor ve Afgan Dışişleri

Bakanı Feyz Muhammed Han Ankara’ya Büyükelçi AtanıyorYeni Başbakan Dr. Refik Saydam ile Afgan Sadrazamı Mahmut

Haşim Han Arasında Telgraflar.

BİTİRİRKEN .......................................................................... 399

KAYNAKÇA............................................................................. 407

DİZİN....................................................................................... 413

EKLER...................................................................................... 429